نکته قابل توجه آنکه با توجه به پیشرفت صنایع و فناوری که تولید وسایل و کالاها را به صورت یکنواخت و یکسان به سادگی میسر نموده است، حق آن است که امروزه بسیاری از اموال از قبیل سلاح، پارچه، فرش، ظروف و امثال آن ها که روزی قیمی به شمار می‌رفتند، در ردیف اموال مثلی و یا در حکم آن قرار گیرند، زیرا هر یک از تعاریف به عمل آمده از مال مثلی در خصوص آن ها صادق است (امام و بهمن‌پوری، ۱۳۸۷: ص ۱۰۰).

در مواردی که مال شخصی برخلاف حق از بین می‌رود، وضع زیان دیده باید به صورت اول برگردد. لذا اگر مالی تلف شده که دارای اشباه و نظایر فراوان باشد، بهترین راه این است که مثل آن به مالک داده شود و مالک مثل مال خود را به دست بیاورد. مثلاً اگر کسی به عمد و یا در اثر بی‌احتیاطی شیشه خانه دیگری را بشکند، باید او نسبت به خرید شیشه و تعویض شیشه اقدام نماید تا مالک وضع پیشین خود را به دست بیاورد. اما اگر مثل مال تلف شده پیدا نشود، باید پول مال تلف شده پرداخت شود. زیرا چاره‌ای جز این وجود ندارد. ‌بنابرین‏ طرز جبران خسارت باید متناسب با ماهیت مال تلف شده باشد و در برابر تلف شدن مال مثلی باید مثل آن داده شود. در نتیجه برای تشخیص موضوع مسئولیت در این گونه موارد، شناسایی اموال مثلی و قیمی مفید و ضروری است (کاتوزیان، ۱۳۸۸: ص ۴۵). به همین دلیل ماده ۳۱۱ قانون مدنی بیان داشته که: «غاصب باید مال مغصوب را عیناً به صاحب آن رد نماید و اگر عین تلف شده باشد، باید مثل یا قیمت آن را بدهد و اگر به علت دیگری رد عین ممکن نباشد، باید بدل آن را بدهد» و همچنین ماده ۳۲۹ قانون مدنی بیان داشته که: «اگر کسی خانه یا بنای کسی را خراب کند، باید آن را به مثل صورت اول بنا نماید و اگر ممکن نباشد، باید از عهده قیمت برآید». البته چون هیچ خصوصیتی و موضوعیتی در خانه یا بنا وجود ندارد، حکم آن را می‌توان به سایر موارد هم سرایت داد. همان‌طوری که ماده ۳۱۲ نیز بیان داشته که: «هرگاه مال مغصوب مثلی بوده و مثل آن پیدا نشود، غاصب باید قیمت حین‌الاداء را بدهد و اگر مثل موجود بوده و از مالیت افتاده باشد، باید آخرین قیمت آن را بدهد». البته به موجب ماده ۳ قانون مسئولیت مدنی، به ویژه ‌در مورد اموال مثلی و جایی که تعمیر مطلوب و متناسب مال ناقص امکان ندارد، در حکم تلف است و دادگاه می‌تواند ضامن را به دادن مثل یا قیمت محکوم نماید.^[۷]

۱-۱-۲-۳- اموال مصرف شدنی و اموال مصرف نشدنی

مال بر مبنای قابلیت بقا به دو دسته تقسیم می‌شوند: اموالی که با انتفاع، عین آن باقی می‌ماند (اموال مصرف نشدنی) و اموالی که با انتفاع، عین آن از بین می‌رود (اموال مصرف شدنی). مال مصرف شدنی مالی است که استفاده عرفی از آن با بقای آن منافات دارد، مثل استفاده از شمع. اما مال مصرف نشدنی مالی که استفاده از آن منافاتی با بقای آن ندارد، مانند کتاب. البته ملاک در تقسیم‌بندی فوق استفاده عرفی می‌باشد و گاهاً برخی استفاده ها مغایر با موضوع فوق‌الذکر هستند و نوع استفاده می‌باشد که قابل بقا بودن یا نبودن مال را معین می‌کند. مثلا اگر شمع برای روشن کردن استفاده شود، غیر قابل بقا است، اما اگر برای تزیین استفاده شود، قابل بقا است (کاتوزیان، ۱۳۸۸: ص ۲۱۱).

۱-۱-۲-۴- اموال مادی و غیرمادی

مال بر مبنای محسوس بودن به دو دسته مادی و غیرمادی تقسیم می‌شود. اموال مادی اموالی هستند که قابل احساس با یکی از حواس ظاهره می‌باشند، مانند کتاب و میز و خانه. اموال غیرمادی اموالی هستند که نمی‌توان آن ها را با یکی از حواس ظاهره احساس کرد، ولی دارای ارزش داد و ستد و قابل تقویم به پولند، مانند حق مؤلف و حق طلب (صفایی، ۱۳۸۳: ص ۱۲۷).

کلیه حقوق مالی را می‌توان از اموال غیرمادی به شمار آورد، چه این حقوق، قدرت‌ها و امتیازاتی هستند که قانون برای افراد شناخته و دارای ارزش مبادله اقتصادی و مالی می‌باشند و بدیهی است که قدرت و امتیاز فردی، مادی و محسوس نیست.

۱-۱-۲-۵- اعیان و منافع

اعیان جمع عین است و آن مالی است مستقل که وجودش وابسته به چیز دیگری نباشد و قابل لمس باشد و سه نوع است: الف) عین معین که نام دیگرش عین شخصی یا خارجی است، عینی است که قابل اشاره است. ب) کلی در معین که نام دیگرش در حکم عین معین، در حکم عین خارجی، در حکم عین شخصی می‌باشد، مقداری معین از یک مجموعه معین متساوی الاجزا است، مانند ۱۰ تن از این صد تن برنج. ج) کلی فی‌الذمه؛ مفهومی که دارای افراد متعددی است؛ مانند گل که انواع مختلف دارد، یا اسب که نژادهای مختلف دارد.

منفعت؛ چیزی که استقلالی ندارد و همواره از چیز دیگر حاصل می‌شود، مانند میوه که از درخت حاصل می‌شود.

شایان ذکر است که در معامله کلی در معین مالکیتی که ایجاد می‌شود، مشاعی نخواهد بود، زیرا مشاعی بودن چون استثناء است، نیازمند تصریح است و فایده این مورد در تلف اصل مال است که اگر مالکیت را مستقل بدانیم، تلف هیچ ضرری نسبت به خریدار نخواهد داشت (کاتوزیان، ۱۳۸۸: ص ۳۵).

۱-۱-۲-۶- اموالی که مالک خاص ندارند

این اموال از ماده ۲۳ به بعد قانون مدنی بیان شده و منظور از این دسته، اموالی هستند که مالک آن‌ ها عموم است و یا اموالی است که داخل در مباحات است و مباحات اموالی هستند که ملک کسی نیستند و هرکس می‌تواند با توجه به قوانین خاص آن‌ ها را حیازت کند و اموال مجهول المالک داخل در این اموال نیست، زیرا این اموال در مرحله ثبوت دارای مالک خاص می‌باشند، ولو اینکه مالک آن را نمی‌شناسیم، اما چون در مرحله اثبات فاقد مالک هستند، به اذن حاکم به مصرف فقرا می‌رسند، از جمله انواع مجهول المالک لقطه می‌باشد. در این مورد هنوز امید به یافتن مالک وجود دارد. تصرف اموال عمومی، اگر چه برای مدت طولانی باشد، موجب مالکیت نیست.

۱-۲- حق

مفهوم حق از مهم‌ترین مسائل حوزه اخلاق، حقوق و سیاست است. ‌بنابرین‏ در این بخش به بررسی مفهوم حق و اقسام آن پرداخته می‌شود.

۱-۲-۱- مفهوم حق

۱-۲-۱-۱- حق در لغت

لغت‌نامه دهخدا معانی متعددی برای این واژه ذکر می‌کند که مهم‌ترین آن‌ ها از این قرار است: راست کردن سخن، درست کردن وعده، یقین نمودن، ثابت شدن، غلبه کردن به حق، موجود ثابت و نامی از اسامی خداوند متعال (دهخدا، ۱۳۵۲: ص ۹۱۴۲).

و فرهنگ المنجد نیز برای واژه حق، چند کاربرد و معنا ذکر می‌کند که برخی از آن از این قرار است: ضد باطل، عدل، مال و ملک، حظ و نصیب، موجود ثابت، امر مقضی، حزم، سزاوار (معلوف، ۱۳۸۸: ص ۱۴۴).

با توجه به آنچه بیان شد، روشن می‌گردد که حق واژه‌ای عربی است که به معنای ثبوت و تحقق است و وقتی می‌گوییم، چیزی تحقق دارد، یعنی ثبوت دارد و گاه معادل آن در زبان فارسی «هستی پایدار» به کار برده می‌شود، یعنی هر چیزی که از ثبات و پایداری بهره‌مند باشد، حق است (مصباح، ۱۳۸۰: ص ۲۰).

۱-۲-۱-۲- حق در اصطلاح

در سال ۱۹۵۱، گینزبرگ و همکارانش رضایت شغلی را از دیدگاه‌های گوناگون مورد توجه قراردادند. آن‌ ها به دو نوع رضایت شغلی اشاره کردند: ۱) رضایت درونی. که از دو منبع حاصل می‌شود: اول احساس لذتی که انسان صرفاً از اشتغال به کار و فعالیت عایدش می‌شود. دوم لذتی که بر اثر مشاهده پیشرفت و یا انجام برخی مسئولیت‌های اجتماعی و به ظهور رساندن توانایی‌ها و رغبت‌های فردی به انسان دست می‌دهد. ۲) رضایت بیرونی. که با شرایط اشتغال و محیط کار ارتباط دارد و هر آن، در حال تغییر و تحول است. به عنوان مثال، شرایط محیط کار، میزان دستمزد و پاداش، نوع کار، و روابط موجود بین کارگر و کارفرما (کارمند و رئیس) را می‌توان نام برد (شفیع آبادی، ۱۳۷۶).

در رابطه با رضایت شغلی هم چنین می‌توان به تحقیقات بری فیلد و کراکت اشاره کرد. ارتباط پیچیده و مبهم بین رضایت شغلی و عملکرد شغلی، توجه تحقیقات سازمانی و منظم پنجاه ساله اخیر را به خود جلب ‌کرده‌است. این دو دانشمند و سایر دانشمندان به بازنگری رابطه بین رضایت شغلی و عملکرد شغلی پرداختند و توجه خود را به تطبیق و جفت‌وجور کردن مغایرت‌ها و ناهماهنگی‌هایی که در لابه‌لای نتایج مطالعات فردی به چشم می‌خورد، معطوف داشتند (ریچارد و پورتر،۱۹۹۱).

در ۱۹۵۹، هرزبرگ و همکاران او در تحقیقی که درباره تأمین نیاز، انگیزش و رضایت شغلی بر روی بیش از ۲۰۰ نفر مهندس و حسابدار انجام دادند، از آنان خواستند با در نظر گرفتن مسائل، احساسات و ادراکات خود در طول سنوات خدمت، بگویند از شغلشان چه می‌خواهند. نتیجه کلی این مطالعات به طور خلاصه چنین بود:

• • ارضای نیازهای بهداشتی- محیطی فقط از ناراضی بودن افراد جلوگیری می‌کند، ولی الزاماًً سبب انگیزش و کارایی آن‌ ها نمی‌شود.

• • • برای آن که افراد برانگیخته شوند، باید نیازهای انگیزشی آن‌ ها ارضا شود. در نتیجه، وقتی افراد از درون خود احساس رضایت کنند، بر کارایی و موفقیت آن‌ ها افزوده می‌شود.

  

• برای آن که فرد ناراضی نباشد و درعین‌حال، ‌با روحیه بالا و انگیزش کافی برای کسب موفقیت و بازدهی بسیار کار کند، باید هم به ارضای عوامل بهداشتی- محیطی و هم عوامل برانگیزنده او پرداخت (خلیل زاده، ۱۳۷۶).

در سال ۱۹۶۴، می‌توان به تحقیقات وروم در زمینه رضایت شغلی، عملکرد شغلی و دیگر زمینه‌های کار و شغل اشاره کرد. وروم و دیگران در تحقیقات خود، ‌به این نتیجه رسیدند که بین رضایت شغلی کارکنان و قدرت تولید، ارتباطی قوی و فراگیر وجود ندارد. وروم گزارش داد که ارتباط متوسطی بین ۱۴ تا ۲۰ تحقیقی که او بازنگری کرده بود، وجود داشت (ریچارد و پورتر،۱۹۹۱). در تحقیقات و مطالعات وروم، روابط ذیل بین رضایت شغلی و عوامل دیگر به چشم می‌خورد:

• • بین رضایت شغلی و احتمال استعفا از کار رابطه‌ای منفی وجود دارد؛ یعنی کسی که از شغلش راضی است کم تر احتمال دارد از شغلش استعفا بدهد.

• • بین رضایت شغلی و غیبت از کار نیز رابطه‌ای منفی وجود دارد؛ یعنی کسی که از شغلش راضی است کم تر احتمال دارد از حضور در سر کار خودداری نماید.

• • بین رضایت شغلی و میزان تصادفات و سوانح کار رابطه‌ای منفی وجود دارد؛ یعنی کسی که از شغلش راضی است کم تر دچار سوانح و تصادفات در محیط کار می‌گردد.

• بین رضایت شغلی و میزان کارایی رابطه‌ای مثبت وجود دارد؛ یعنی رضایت شغلی افزایش کارایی را موجب می‌شود (خلیل زاده، ۱۳۷۶).

در سال ۱۹۶۶ هیولین در مطالعه خود بر گروه‌های شغلی و علایق و خواست‌های آنان، به دست آورد که رضایت کارکنان دفتری زن، که در ۳۰۰ اداره گوناگون سفارش خرید، به صورت مکاتبه‌ای استخدام‌شده بودند، با میزان رفاه و شرایط عمومی اقتصادی جامعه آن‌ ها ارتباط دارد؛ ‌به این معنا که در شرایط شغلی یکسان، فردی که در محیط مرفهی زندگی می‌کند، احتمالاً کم تر به شغل خود علاقه‌مند است (کورمن،۱۹۳۳). ^در سال ۱۹۶۹، چندین محقق و صاحب‌نظر از جمله اسمیت، کندال و هیولین استدلال کردند که رضایت از شغل در واقع، معرف چند گرایش مرتبط است. ‌بنابرین‏، موقعی که درباره رضایت صحبت می‌کنیم، باید تصریح نماییم «رضایت از چه». اسمیت و دیگران می‌گویند که پنج بعد معرف خصوصیات برجسته شغل است که افراد درباره آن‌ ها واکنش‌های انفعالی نشان می‌دهند که عبارت‌اند از:

1. 1. خود شغل. قلمرو وظایفی که کارکنان انجام می‌دهند جالب می‌باشد و فرصت‌هایی برای یادگیری و پذیرش مسئولیت فراهم می‌سازد؛

1. 1. حقوق و دستمزد. میزان حقوق دریافتی، برابری ادراکی ‌در مورد حقوق و روش پرداختی؛

1. 1. فرصت‌های ارتقا. دست رسی به فرصت‌های واقعی برای پیشرفت؛

1. 1. سرپرستی. توانایی‌های فنی و مدیریتی سرپرستان و ملاحظاتی که سرپرستان برای علایق کارکنان نشان می‌دهند؛

1. همکاران. میزان دوستی، صلاحیت فنی و حمایتی که همکاران نشان می‌دهند.

با وجود این که ابعاد دیگری در زمینه رضایت از شغل شناخته شده است (رضایت از خط مشی سازمان و مزایای شغلی)، پنج بعد مذبور غالباً در بررسی جنبه‌های گرایش شغلی به کار گرفته می‌شود (محمدزاده و مهروژان، ۱۳۷۵).

در سال ۱۹۷۰، تحقیقات شاوب و کامینگز صورت گرفت. نتایج تحقیقات این دو نفر چیزی شبیه نتایج تحقیقات وروم در سال ۱۹۶۴ بود (ریچارد و پورتر،۱۹۹۱).

در سال ۱۹۷۲، مطالعات وانوس و لاولر انجام شد. در این مطالعات، که در زمینه رضایت شغلی صورت گرفت، نه شیوه برای سنجش رضایت شغلی تعریف شده است:

1. 1. رضایت شغلی نتیجه مجموع رضایت ها از جنبه‌های مختلف شغل است.

1. 1. رضایت شغلی نتیجه مجموع رضایت‌ها از جنبه‌های مختلف شغل است، در حالی که به هر جنبه شغلی، متناسب بااهمیت آن ضریبی داده شود.

1. 1. رضایت شغلی نتیجه درجه کام روایی نیازی ناشی از شغل در آن زمان است.

1. 1. رضایت شغلی نتیجه درجه کام روایی نیازی ناشی از شغل در آن زمان است، در حالی که به هر نیاز، متناسب بااهمیت آن ضریبی داده شود.

1. 1. رضایت شغلی نتیجه تفاوت میان درجه کام روایی نیازی است که به پندار شخص در آن شغل باید داشته باشد و درجه کام روایی نیازی که در آن زمان وجود دارد.

1. 1. رضایت شغلی نتیجه تفاوت میان درجه کام روایی نیازی است که به پندار شخص در آن شغل باید داشته باشد و درجه‌ای که در آن زمان وجود دارد، در حالی که به هر نیاز، متناسب بااهمیت آن ضریبی داده شود.

1. 1. رضایت شغلی نتیجه درجه کام روایی نیازی است که شخص دوست دارد در شغل خود داشته باشد تا درجه کام روایی نیازی که در حال حاضر دارد.

1. 1. رضایت شغلی نتیجه کام روایی نیازی است که شخص مایل است در شغل خود داشته باشد تا درجه کام روایی نیازی که در حال حاضر دارد، در حالی که به هر نیاز متناسب بااهمیت آن ضریبی داده شود.

۲-۱-۷-۳-توصیف ویژگی افراد در مدل سبک شناختی

بر اساس این مدل هر فرد می‌تواند دارای سبک تفکر تحلیلی (عقلایی ، منطقی ، انتقادی ، جزئی نگر) و یا شهودی ( کل نگر ، تجربه مدار ، خلاق ، قادر به یکپارچه سازی چندین موضوع به طور همزمان) باشد . افرادی که دارای سبک تفکر تحلیلی هستند، همیشه به دنبال حقایق و اطلاعات می‌گردند . در واقع این افراد تمایل دارند تا از هر موضوعی به صورت دقیق و نیز از حقایق و جزئیات زیادی آگاهی کسب نمایند . این افراد وظیفه محور هستند و از ریسک نمودن در کارها ترسی ندارند و از خود، تمایل به حل مسائل پیچیده را نشان می‌دهند و در صورت رویارویی با این مسائل ، توانایی ارائه یک راه حل شفاف و منطقی را دارند. این افراد به کارکردهای مدیریتی از قبیل ساختاربندی ، کنترل و برنامه ریزی توجه زیادی دارند و علاقه مند به محیط های ساختاریافته هستند . ‌بنابرین‏ این افراد در اهداف خود توجه زیادی به برنامه ریزی می نمایند. این افراد انتظار دارند تا دیگر افراد ، به قوانین و توافقات حاصله پایبند باشند . در مقابل این سبک ، سبک تفکر شهودی قرار گرفته است . افرادی که دارای سبک تفکر شهودی هستند تمایل دارند تا کل نگری داشته باشند و علاقه مند به خلق حوادث و نیز تجربه کردن آن هستند . این افراد مشکلات را به عنوان فرصت و چالش می نگرند . اغلب، قوانین و رویه ها مورد قبول این افراد نمی باشد و تمایل دارند تا به طور آزاد و بدون محدودیت به فعالیت بپردازند . این افراد بیشتر علاقه مند به فکر کردن در سطح مفاهیم هستند تا به جای فکر کردن به اجرای ایده ها . افراد دارای تفکر شهودی به نسبت، افرادی جاه طلب و موفقیت گرا هستند و در کارهای خود بر ارتباطات و روابط بین فردی تکیه می نمایند ( واندر هایدن ، ۲۰۰۴، ۱۸) .

۲-۲-جو سازمانی

۲-۲-۱-تعاریف جو سازمانی

«هرسی» و «بلانچارد» معتقدند که وظیفه مدیر یا رهبر سازمان از این نظر مهم است که، او به عنوان جایگاه قابل اطمینانی به شمار می‌آید که همه متغیرهای محیطی دیگر پیرامون آن کنش رویاروی دارد. مدیران باید از ویژگی های برجسته ای برخوردار باشند و با بهره گرفتن از یافته و مطالعات انجام شده پیرامون مسائل مدیریت، روش های مناسب را با توجه به موفقیت سازمان اعمال کنند و همچنین با ایجاد فضای دلپذیر سازمانی زمینه دستیابی به هدف های سازمان را فراهم نمایند. جو سازمانی به تمام محیط داخلی سازمان اشاره دارد . بعبارت دیگر جو سازمان شامل مجموعه ای از ویژگی ها است که به وسیله اعضاﺀ سازمان مشاهده شده است (مقیمی ،۱۳۷۹،۱۷۴).

لیتوین و روبرت استرینج جو سازمانی را چنین تعریف می‌کنند : ادراکاتی که فرد از نوع سازمانی که در آن کار می‌کند دارد و احساس او به سازمان بر حسب ابعادی مانند استقلال ،ساختار سازمانی ، پاداش ، ملاحظه کاریها ،صمیمیت و حمایت و صراحت .

جو سازمانی مربوط به ویژگی های درونی ای می شود که یک سازمان را از سازمان های دیگر متمایز می کند. این جو به وسیله ادراکات کارکنان و توصیف های آنان از ویژگی های درونی سازمان سنجیده می شود ( هاپلین^[۱۱۷] ، کرافت^[۱۱۸] ،۱۹۷۰، ۱۶۱).

علاقه بند جو سازمانی را به کیفیت درونی سازمان ،آن گونه که اعضای سازمان این کیفیت را تجربه و ادراک می‌کنند تعبیر می‌کند (علاقه بند، ۱۳۷۸،۸).

از نظر آیرز^[۱۱۹] (۲۰۰۵) جو سازمانی به عنوان گروهی از ویژگی ها می‌داند که از طریق آن سازمان توصیف می‌گردد که این ویژگی ها عبارتند از:

1. 1. ویژگی هایی که سازمان را از سازمان‌های دیگر متمایز می کند.

1. 1. در طی زمان نسبتا با دوام هستند.

1. رفتار کارمندان را در سازمان تحت تأثیر قرار می‌دهد (آیرز ، ۲۰۰۵، ۲).

‌بر اساس نظر بدوم «جو سازمانی عبارت است از شرایط نیروها و محرک‌های خارجی که بر انسان‌ها تأثیر می‌گذارند. وی محرک‌های خارجی را در عوامل فیزیکی، اجتماعی، فکری خلاصه کرده و دامنه تغییر جو را از درونی ترین فعل و انفعالات اجتماعی تا نیروهای خیلی بیرونی، فرهنگی و سازمانی گزارش ‌کرده‌است(صالحی و حسینی، ۱۳۷۰، ۱۱۸).

اینک طبق شرحی که رفت، ملاحظه می شود که افراد مختلف از دیدگاه های متفاوتی جو سازمانی را تعریف می‌کنند و به آن می پردازند ولی نکته ای که در اکثر تعاریفی که بیان شد مشترک می‌باشد آن است که جو سازمانی ‌بر اساس ادراکات کارکنان از محیط سازمان سنجیده می شود. در واقع جو سازمانی حاصل فراگرد تأثیر متقابل جنبه‌های فردی سازمانی یک سیستم اجتماعی است به عبارتی زمانی که ما می پذیریم که کل سازمان به منزله یک سیستم اجتماعی قلمداد شده، ‌بنابرین‏ می توان بیان داشت فعالیت ها و اقدامات افراد انسانی جهت انجام وظایف سازمانی و سازگار نمودن جنبه‌های فردی و سازمانی در این سیستم اجتماعی شکل دهنده جو سازمانی می‌باشد.

جو سازمانی متغیر تعدیل کننده بین دو متغیر ساختار سازمانی و فرایندهای سازمانی (ورودی ها) با عملکرد و رضایت شغلی (خروجی ) می‌باشد ( فورنهام^[۱۲۰] ، ۱۹۹۷، ۵۷۹) .

طبق نظر کورنبرگر^[۱۲۱] و کلگ^[۱۲۲] (۲۰۰۴)، تحقیقات محققان نشان از آن می‌دهد که در دهه های گذشته، محققان زیادی نسبت به بررسی در زمینه فضای کاری و ابعاد معماری چرخه کاری علاقه زیادی به دست آورده اند و نتایج حاصل از کار آنان ارتباط نزدیک بین کار ایجاد این فضاها را با سازماندهی آن ها نشان می‌دهند ( بورچ^[۱۲۳] ، ۲۰۰۹، ۱) . دوفی^[۱۲۴] (۱۹۹۷) در پاسخ ‌به این سوال که چگونه می توان با طراحی خوب در زمینه فضای کاری ، کارکنان با ارزش را جذب نماییم بیان داشته است که در صورتی می توان ‌به این امر مهم دست یافت که روابط کلی بین مؤلفه‌ های جو سازمانی با سازمان همخوانی داشته باشد ( دال و بورلی^[۱۲۵] ، ۲۰۰۸) .

۲-۲-۲-مؤلفه‌ های جو سازمانی

جیمز و جونز با مرور اطلاعات قبلی ۳۵ مفهوم را با جو سازمانی مرتبط دانسته است . از نظر آنان جو سازمانی متاثر است از ابعاد زیر :

• • تعارض وابهام ؛

• • چالش ها ، اهمیت و تنوع شغلی ؛

• • تسهیل و حمایت رهبر ؛

مطالب فوق در‌صدد انعکاس مسئله‌ایست که نقش مستقیم و مؤثری در هدایت نسل‌های یک جامعه به سوی کمال و رشد دارد. اینکه انطباق یا عدم انطباق نظام تعلیم و تربیت یک جامعه با استعدادهای درونی دانش آموزان با نظر به تفاوت‌های جنسیتی‌شان تا چه اندازه می‌تواند نتایج مثبت یا منفی در روحیات آن‌ ها و بالتبع در آینده جامعه به جای بگذارد.

۲-۱ بیان مسئله

اگرچه تحقیقات بسیاری در زمینه فطرت و نیازهای فطری انجام شده است اما اکثر قریب به اتفاق آن ها در زمینه علوم اسلامی و پژوهش‌های دینی بوده که از آن جمله می‌توان به فطرت در آیینه قرآن(جوادی آملی،۱۳۸۹)، جایگاه فطرت در آرای امام خمینی(غفوری نژاد،۱۳۹۰) و بررسی فطرت با تکیه بر تفسیر المیزان( سعیدی و محمدی طیب، ۱۳۸۸)اشاره کرد. در تحقیقات نام‌برده به تبیین فطرت، سؤالات مربوط به آن و بررسی نظریه های فطرت از دیدگاه اشخاص برجسته پرداخته شده است.

تعداد اندکی از این تحقیقات را می‌توان مرتبط با حیطه روانشناسی درنظر گرفت که مربوط به سال‌های اخیر می‌باشد، مانند قرآن و تربیت فطری(سجادی،۱۳۸۹)، بررسی نظریه فطرت از دیدگاه قرآن و ارتباط آن با تربیت(عظمت مدار و بدخشان،۱۳۹۰) و معرفی تفصیلی رویکرد آموزشی فطری(سعیدنیا،۱۳۸۹). در این تحقیقات، علاوه بر بحث در خصوص فطرت، به تربیت و ارتباط آن با فطرت به عنوان عاملی اساسی برای شکوفایی آن پرداخته‌اند اما متأسفانه مباحث آن به صورت کلی انجام شده است. در تحقیقات مذکور تنها به بررسی نظری اکتفا شده و ورودی در زمینه محتوای آموزشی نداشته‌اند.

در زمینه دروس مرتبط با سبک زندگی نیز تحقیقاتی انجام شده که بعضی از آن ها به بررسی تأثیر این دروس بر رفتارهای دانش‌آموزان پرداخته‌اند. تحقیقاتی مانند نجفی و همکاران(۱۳۹۱)، ارزنده فر و اصغری ابراهیم‌آباد‌(۱۳۹۲)، حاتمی وکاوسیان(۱۳۹۲)، سرمدی سلطان، زارعی و سلیمی^[۱]( ۲۰۱۳) و بسیاری دیگر که درس مهارت‌های زندگی را بررسی کرده‌اند از این گروه تحقیقات هستند. نتایج این تحقیقات افزایش رفتارهای مطلوب مانند جلوگیری از ‌آسیب‌های اجتماعی، افزایش عزت‌نفس، تقویت سازگاری(تحصیلی، عاطفی و اجتماعی) و افزایش بیانگری و مطلوبیت اجتماعی در میان دانش‌آموزان را نشان می‌دهد.

نتایج تحقیقات جوادی‌پور(۱۳۸۹) و نوروزی، صیادی شهرکی و مرادی^[۲](۲۰۱۳) نیز در درس دین و زندگی از میزان پایین توجه این دروس به نیازهای عاطفی و اجتماعی دانش‌آموزان و عدم اقناع مدهبی آنان توسط این دروس حکایت دارند. بعضی از این تحقیقات در زمینه نقد‌ ‌و ارزیابی محتوای دروس بوده است، مانند میرعارفین(۱۳۸۶)، اوحدی، مظاهری و معافی(۱۳۹۱) و خسروی، فتحی واجارگاه و عارفی(۱۳۸۸). نتایج تحقیقات مذکور نشان‌دهنده ضرورت بازنگری در محتوای دروس بر طبق ویژگی‌های مطرح شده در این تحقیقات است. با وجود همه این تحقیقات، تحقیقی که در آن به طور مستقیم، به بررسی ارضای نیاز‌های فطری در دروس پرداخته باشد یافت نشد.

این تحقیق درصدد است با کار می‌دانی نشان دهد نیازهای فطری امری نیست که تنها در الفاظ و اندیشه‌ها محدود شود بلکه در عمل و عالم واقع می‌تواند منشأ اثر باشد. توجه به نیازهای فطری در محتوای درسی نظام آموزش و پرورش، در به نتیجه رسیدن تلاش‌های دانش‌آموزان مقاطع مختلف تحصیلی، تأثیر‌گذار بوده و باعث رضایت تحصیلی می‌گردد و در پی آن به رضایت شغلی که بخشی از رضایت آن‌ ها از زندگی است منجر می‌شود. در صورتی که نادیده گرفتن نیازهای فطری دانش‌آموزان، موجب می‌گردد حس ناخوشایندی در درس خواندن، عدم میل و اشتیاق در آن ها برای پیشرفت در دروس و ایجاد نیازهایی کاذب که در ادامه باعث احساس عدم‌ارزشمندی در آن ها می‌شود را شاهد باشیم.

۳-۱ اهمیت و ضرورت تحقیق

سلامت، مفهومی است که در ساده‌ترین تعریفش، به معنای سالم بودن و دور بودن بدن، اندیشه و روح از آفت است. امروزه در متون روانشناسی و دین، منظور، سلامت در بُعد روان‌شناختی است. سلامت روان از مفاهیمی است که در تبیین آن، تلاش‌های فراوانی انجام شده و نظریه‌پردازان شخصیت، هر یک به گونه‌ای از سلامت روان و معیارهای رفتار سالم و ناسالم سخن گفته‌اند. انسان‌مدارها، سلامت روان را در ارضای نیازهای اساسی و رسیدن به مرحله خودشکوفایی و تحقق خود می‌دانند. در نگرش اسلام نیز، سعادت و سلامت در قالب هدف اصلی خلقت، یعنی« قرب الی الله» تعریف می‌شود. ‌بنابرین‏ هر نگرش، گرایش یا رفتاری که در جهت شکوفایی فطرت و منطبق با هدف آفرینش انسان باشد و حرکت او را در این مسیر آسان کرده یا سرعت بخشد، سهمی از سلامت را به همراه خواهد داشت(حسنی بافرانی و آذربایجانی،۱۳۹۰).

مازلو(ترجمه رضوانی،۱۳۷۴) اعتقاد دارد بیماری‌های روحی و جسمی، بخشی از آثار بی‌توجهی به شکوفا‌شدن امور فطری است و بخش دیگر آن را تجاوز و طغیانگری تشکیل می‌دهد. مازلو(ترجمه رضوانی، ۱۳۷۴، ص ۴۶) که گرایش‌های فطری را فوق نیازها می‌نامد، می‌گوید: « این امور نیازهای زیست شناختی [نیز] هستند، بدین معنا که محرومیت از آن ها مرض و بیماری به وجود می‌آورد. به همین دلیل است که از اصطلاح ابداعی «‌شبه غریزی‌« استفاده کرده‌ام تا اعتقاد راسخ خودم را ‌به این حقیقت نشان دهم که این نیازها به ساختار بنیادی خود ارگانیزم انسان مربوط می‌شوند». به نظر می‌رسد مازلو سخن و باور قبل را مخصوص خود نمی‌داند و معتقد است که از نگاه اکثر روان‌پزشکان و بسیاری از روان‌شناسان، تقریباً همه بیماری‌ها و شاید همه بیماری‌ها، به عواملی مربوط باشند که متغیرهای درونی روانی یکی از آن ها‌ است و بیماری روانی با اختلال های روحی، بی‌معنی یافتن زندگی، تردید درباره اهداف زندگی، ناامیدی از آینده و یا مواردی از این قبیل مرتبط می‌باشد که همه مصداق دوری از کمال انسان و شکوفایی کامل فطرت انسانی به شمار می‌روند(به نقل از سجادی، ۱۳۸۹). یونگ^[۳](ترجمه روحانی،۱۳۵۲) نیز همین اعتقاد را داشت و بر این باور بود که بیماری‌های جسمانی با درمان ناملایمات روحی به علت ناشکوفا ماندن امور فطری، قابل درمان است.

گروه سنی در معرض خطر نوجوانان می‌باشند، چرا که آن ها در مقطعی قرار دارند که بحران هویت، بلوغ، غرور نوجوانی، تمایل به سرکشی و مستقل بودن وجود دارد. از این رو ارتقای سطح آگاهی و نگرش و به دنبال آن عملکرد این گروه‌ها بر پیشگیری از معضلات و گسترش بهداشت روان، نقش مهمی می‌تواند داشته باشد (نجفی و همکاران،۱۳۹۱).

به عقیده نگارنده چون طبق نظر فقها «وقف» عنواناً فک ملک است به علاوه فرضاً که قصد قربت شرط نباشد حداقل باید قصد احسان و نیکوکاری موجود باشد ، این امر با امکان فضولی بودن عقد وقف منافات دارد زیرا عقود فضولی پس از تنفیذ اثر به گذشته دارد ، در حالی که در هنگام عقد ، قصدی از ناحیه مالک نبوده است و ماده ۶۵ ق.م. هم منصرف از مورد است و لذا وقف فضولی صحیح نخواهد بود.

آنچه فوقاً گفته شد بر مبنای نظر کسانی است که وقف را «عقد» می دانند ولی آنان که وقف را «ایقاعات» می شمارند ، مسلماًً فضولی بودن وقف را جایز نمی دانند.

چنانچه در یک عقد مملوک و غیر مملوک از ناحیه واقف وقف شود به مستفاد از ملاک ماده ۲۵۶ ق . م عقد وقف نسبت به مملوک صحیح و نسبت به غیر مملوک باطل خواهد بود.

ب- راجع به قسمت دوم ماده ۵۷ تضیح داده می شود که چون وقف در اموال خود دخالت می‌کند و مجاناً فک ملک می‌کند ، به طور مسلم باید دارای اهلیت قانونی که برای معاملات لازم است باشد ، یعنی صغیر (اعم از ممیز و غیر ممیّز) و محجور (اعم از مجنون و سفیه) نباشد و بدیهی است وقف کردن مجنون ادواری در حال افاقه به مستفاد از ماده ۱۲۱۳ ق.م. صحیح است مشروط بر این که افاقه او مسلم باشد.

محجور به طور عموم که اهلیت استیفاء برای وقف کردن ندارد اهلیت تمتع را نیز در این مورد نخواهد داشت زیرا وقف کردن اموال محجور از ناحیه نمایندگان قانونی به غبطه وی نیست و از حدود اختیارات آنان خارج است.

تاجرورشکسته نیز به مستفاد از مواد ۴۱۳ و ۵۵۷ ق.ت. نمی تواند مال خود را وقف کند و اقدام او باطل خواهد بود.

به نظر می‌رسد حکم قصد واکراه و اشتباه و اضطرار در وقف همان است که در سایرعقود جریان دارد و در مواد ۱۹۱ – ۱۹۵ – ۱۹۹ – تا ۲۰۹ ق.م. تعیین تکلیف شده است.

فقها غالباً مسلمان بودن واقف را شرط نمی دانند و کافر می‌تواند طبق مقررات اسلام یا مذهب خود مالش را وقف کند لیکن در این مورد به بحث «جهت وقف» که بعداً ذکر خواهد شد بایستی توجه گردد.

گفتار دوم : موقوف علیه

بند اول : منتفعین از موقوفه

در وقف خاص ، موقوف علیهم ممکن است اشخاص معین و محصوری باشند که در عرض یکدیگر یا در طول هم به ترتیب از منافع عین استفاده می‌کنند. این اشخاص امکان دارد از اعضای یک خانواده باشند که در نسل‌های متوالی و به تبعیت هم حق انتفاع می‌یابند مانند وقف بر اولاد نسلاً بعد نسل همچنان که امکان دارد عنوانآنها به دلیل سمتی که پیدا می‌کنند متوالیاً به وجود آید مانند کارکنان یک مؤسسه‌ معین یا یکی از بقاع متبرکه لیکن در وقف عام موقوف علیه یا بخشی از جامعه است که قبل احصاء نمی باشد مانند طلاب علوم دینی و یا این که جهات است مانند مشاهد مشرفه و مدارس و مساجد و یا مصالح عامه است مانند ساختن پل‌ها و راه ها و کاروانسراها و یا عزاداری ائمه معصومین؛ ‌بنابرین‏ در این گونه موارد موقوف علیه تحت عنوان «کلی» در می‌آید مانند بیماران و بیمارستان‌ها و دانشجویان و غیره.

این تقسیم بندی چه از نظر اداره کنندگان موقوفه و چه از نظر شرایط موقوف علیه دارای آثار است ، مثلاً در وقف عام محلوظ بودن عنوان کافی است هر چند موقوف علیهم در آن هنگام وجود نداشته باشند. مثلاً اگر شخصی مالش را بر بیماران سرطانی شهر خود وقف نماید لزومی ندارد که در آن موقع چنین بیماری وجود داشته باشد به خلاف وقف خاص که موقوف علیه در وقف ایجاب وقف باید به وجود آمده باشد.

۱- به مستفاد از مواد ۴۵ و ۶۹ و ۷۰ ق.م. در وقف خاص لازم است که موقوف علیه هنگام عقد یعنی در وقف ایجاب موجود باشد و تاریخ قبول یا قبض مناط نیست و اگر ابتدای وقف منفصل از زمان ایجاب باشد وجود موقوف علیه در ابتدای شروع وقف شرط می‌باشد مانند آن که کسی خانه خود را ابتدای سال آینده که فرزندش به دنیا خواهد آمد برای او وقف کند که در این صورت وجود فرزند در آن زمان کافی برای صحّت وقف است. ‌در مورد وجود موقوف علیه به موارد زیر توجه شود :

الف- ماده ۴۵ ق.م. هر چند در بحث حق انتفاع آمده است لیکن از وحدت ملاک آن می توان ‌در مورد وقف هم استفاده نمود. ماده نامبرده می‌گوید: «در موارد فوق حق انتفاع را فقط درباره شخص و یا اشخاصی می‌تواند برقرار کرد که حین ایجاد حق مذبور وجود داشته باشند ولی ممکن است حق انتفاع تبعاً برای کسانی هم که در حین عقد به وجو نیامده اند برقرار شود و مادامی که صاحبان حق انتفاع موجود هستند حق مذبور باقی و بعد از انقراض آن ها حق زایل می‌گردد».

ب- ماده ۶۹ ق.م. می‌گوید: «وقف بر معدوم صحیح نیست مگر به تبع موجود»:

اولاً – این ماده ضمن آن که لزوم موجود بودن موقوف علیه را تأیید می‌کند ، به طور استثنا وقف بر معوم به تبع موجود را جایز می شمارد. منظور از «مَن تَبع» کسی است که بعداً از موجود به وجود می‌آید مانند آن که کسی مالی را برای برادرش که وجود دارد وقف کند و مقرر دارد که پس از برادرش اولاد او به ترتیب نسل از موقوفه منتفع شوند در حالی که هنگام وقف کند و مقرر دارد که پس از قوت او اولاد خواهرش از آن منتفع گردند در حالی که هنوز خواهرش اولاد ندارد، به لحاظ این که اولاد خواهرش «مَن تَبَع» برادرش نمی باشند و از او به وجود نمی آیند نسبت به آن وقف باطل خواهد بود.

ثانیاًً – با توجه به مراتب فوق برای صحت این گونه وقف کافی است که موقوف علیه هنگامی که حق انتفاع به او تعلقمی گیرد ، موجودد باشد و ضرورتی ندارد که هنگام عقد هم موجود باشد و ‌بنابرین‏ طبقه موجود موقوف علیهم واسطه حمل این حق به معدوم که بعداً موجود می شود خواهند بود و نباید بین موقوف علیه موجود و موقوف علیه معدوم که بعداً به وجود خواهد آمد انقطاع زمانی صورت گیرد.

ثالثا – فقها اتفاق نظر دارند که وقف بر معدوم بودن آن که «من تبع» موجود باشد باطل است ، و چه واقف در هنگام عقد بداند که موقوف علیه وجود ندارد و چه گمان کند که زنده است و بعد معلوم شود در آن هنگام موجود نبوده است ، در هر حال وقف باطل خواهد بود.

رابعاً – بعضی از نویسندگان و فقها از جمله مرحوم حائری شاه باغ می‌گوید : اگر کسی وقف کند بر معدوم و پس از آن بر موجود مانند آن که وقف کند بر شخصی که فوت شده است و پس از آن بر اولاد او که زنده اند ، وقف منقطع الاول و باطل است و اگر وقف کند بر موجود و پس از آن بر معدوم و بعد از آن بر موجود مانند آن که مالی وقف کند بر شخصی که زنده است و پس از آن بر پدر آن شخص که فوت ‌کرده‌است و بعد از آن بر اولاد آن شخص که زنده هستند ، وقف منقطع الوسط و نسبت به موجود مرتبه اول صحیح و نسبت به وسط و مابعد آن باطل است زیرا انقطاع وسط باعث انقطاع ما بعد هم می شود. محمد بروجردی عبد نیز بر همین عقیده است. ^[۶۱]

ج- ماده ۷۰ ق.م. می‌گوید «اگر وقف بر موجود و معدوم معاً واقع شود نسبت به سهم موجود صحیح و نسبت به سهم معدوم باطل است.» از قید «معاً» در این ماده معلوم می‌گردد که اگر وقف بر موجود و معدوم در عرض هم واقع شود ، بطلان وقف ‌در مورد معدوم سرایت به موجود نمی کند و به عبارت دیگر عقد واحد به عقد متعدد ، منحل می شود.

۲- گفته شد که در وقف خاص وجود موقوف علیه هنگام ایجاب وقف لازم است ، و این مسئله می‌تواند مطرح گردد که آیا «حمل» موجود شناخته می شود یا خیر؟ بعضی از نویسندگان مانند محمد بروجردی عبده و مصطفی عدل مسئله را مسکوت گذاشته و بعضی مانند دکتر امامی^[۶۲] و دکتر کاتوزیان^[۶۳] وقف را صحیح می دانند.