از مجموع روایات و سخنان و توصیه­ های آن حضرت چنین مستفاد می­گردد که آن بزرگوار، کار و تلاش و فعالیت را برای هر فردی از افراد جامعه، ضروری و مهم و سرنوشت­ساز می­داند، به همین جهت در فرصت­های مناسب، در این زمینه، سخن و روایاتی از خود برجای گذاشته و با این سفارش­ها و آموزه­ها، ارزش و اهمیت کار را بیان می­دارد تا مردم به کار و فعالیت بپردازند و جامعه از رونق اقتصادی و نشاط و شادابی برخوردار گردد و در سایه­ی اشتغال به کار، استقلال و سربلندی افراد و جامعه تضمین گردد.

۲-۱-۶٫ نمونه ­هایی از کار و تلاش امام علی (ع)

امیرالمؤمنین علی (ع) فقط به بیان فضایل و آثار کسب‌وکار بسنده نکردند بلکه خود از دوران نوجوانی در فرصت­های مناسب به کارهای گوناگون و مفید می­پرداختند. ایشان از علاقه­مندترین افراد به کار بود و از کار خسته و دل‌زده نمی­شد حتی در ایام خلافتش شیوه­اش را تغییر نداد و همچنان کار می­کرد، زمین شخم می­زد و چاه حفر می­کرد و به زراعت می­پرداخت (حائری، ۱۳۸۶: ۱۵).

تعداد زیادی از روایات به نحوه کار و تلاش حضرت علی (ع) اشاره دارند، که در این قسمت، چند نمونه از آن را بیان می‌کنیم.

از جمله روایاتی که ‌در مورد کار و تلاش حضرت علی (ع) ‌می‌باشد، روایات ذیل است:

«کانَ امیرالمؤمنین (ع) یَخرُجُ فِی الهاجره فی الحاجَه قَد کفیها یُریدُ اَن یراهُ الله یَتَعَبُ نَفسَه فی الطَلَبِ الحَلالِ» (طباطبایی بروجردی، ۱۳۷۰: ج ۲۲/ ۳۳)؛ امیرالمؤمنین (ع) در هوای بسیار گرم نیمه­ی روز برای نیازمندی­های خود از خانه بیرون می­رفت و می­خواست که خداوند او را ببیند که برای به دست آوردن روزی حلال خود را به زحمت می­ اندازد. از دیدگاه اسلام و اولیای الهی ارزش کار به سختی آن است، کارهای مشکل و سنگین انسان را سخت­کوش می­ کند و جسم و بدن او را نیرومند و قوی می­گرداند، امیرالمؤمنین (ع) با عنایت ‌به این امر کارهای مشکل و سخت را آن هم در موقعی که هوا بسیار گرم و طاقت‌فرسا، انتخاب می­ نماید.

در روایتی دیگر آمده است: «اِنَّه کانَ یَعمَلُ بِیَدِه وَ یُجاهِدُ فی سَبیل اللهِ … وَ لَقَد کانَ یُری وَمَعَهُ القطارُ مِن الاِبل وَعَلَیه النَّوی، فَیُقالُ: ما هذا یا اَبَالحَسَن؟ فَیَقُولُ: نَخلٌ اِنشاءالله، فَیَغرِسُها فَما یُغادر منه واحده» (حکیمی، ۱۳۸۰: ج ۵/ ۳۴۴)؛ ‌امیرالمومنین علی (ع) اینگونه بود که با دست خود کار می­کرد و در راه خدا جهاد می­نمود… روزی آن حضرت را دیدند که قطاری از شتران به راه انداخته که بار آن‌ ها هسته­ی خرما بود، گفتند: ای امیرالمؤمنین این­ها چیست؟ حضرت فرمود: درختان خرما است، انشاء الله، آن حضرت همه آن‌ ها را می­کاشت به طوری که حتی یکی از آن‌ ها باقی نماند.

در روایت دیگر آمده است: «فِی الْحَدیثِ أنَّ عَلیّاً عَلَیه الْسَّلام آجَرَ نَفْسَهُ یَسْتَسْقِی الْماءَ کُلَّ دَلْوٍ بِتَمْرَهٍ وَ جَمَعَ الْتَّمراتِ وَ حَمَلَهُ اِلی النَّبیّ صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فَأکَلَ مِنْهُ» (طباطبایی بروجردی، ۱۳۷۰: ج ۱۹/ ۱۴). در حدیث چنین آمده است که علی (ع) خودش را اجیر نمود تا اینکه آب از چاه بکشد و برای هر دلوی، یک دانه خرما دریافت کند و آن خرماها را جمع کرده و خدمت پیامبر (ص) آورد و رسول خدا هم از آن خرماها تناول نمود.

با دقت و تأمل در این روایت نتیجه می­گیریم که امیرالمؤمنین علی (ع) جهت امرار معاش و تأمین مخارج زندگی، کار می­کردند، اجرت و دستمزد این کار آن‌قدر باارزش بوده که رسول خدا (ص) نیز از آن استفاده می­کردند. همچنین در روایتی دیگر آمده است:

«فَأتَیْتُ رَجُلاً بِالْمدینهِ لَهُ ودیّ قَدْ غَرَسَهُ فَقُلْتُ: هَلْ أنْتَ مُعْطِیِ أسْتَسْقِیِ کُلَّ جَرّهٍ بِتَمْرَهٍ لاتُعْطِنی حَشَفَهً وَ لانَدِرهً؟ قالَ: أعطَیْکَ مِنْ غَیْرِ صَنیعٍ عِنْدیِ، فَجَعَلتُ کُلَّما إسْتَقَیْتُ جَرّهً وَضَعَ تَمْرَهً حتّی اِجْتَمَعَ قَبَضَهً مِنْ تَمْرٍ، فَقُلْتُ: هَلْ أنْتَ واهِبٌ لِی صَرّهً مِنْ کَراثٍ یَعنی قَبْضَهً؟ فَأعْطانیِ …» (حسینی فیروزآبادی، ۱۴۰۲: ج ۳/ ۱۱). از حضرت علی (ع) روایت شده است که آن حضرت فرمود: من پیش مردی در مدینه آمدم که باغی داشت و مشغول کاشتن نهال درخت خرما بود، به او گفتم: آیا می­پذیری که من آبیاری کنم و در عوض به من در برابر هر دلوی خرمایی به عنوان اجرت بدهی؟ او نیز پذیرفت و در مقابل هر دلو آب، خرمایی به من داد تا اینکه مقداری خرما جمع شد که آن‌ ها را برداشتم و خدمت پیامبر (ص) آمدم.

نکته قابل استنباط در این روایت این است که حضرت جهت تأمین مخارج زندگی شخصی خود و دیگران به کار و تلاش می­پرداختند، زیرا هرگاه بخواهد نیاز خود و خانواده­اش را برطرف نماید و در این امر، از کسی درخواست ننماید، باید خود به دنبال کار رود و از دسترنجش استفاده نماید، همچنین با این روش افراد جامعه را به کار و کوشش راهنمایی می­کردند.

امیرالمؤمنین (ع) با توجه به موقعیت و نیازمندی­های جامعه کار می­کردند آن حضرت نسبت به کارهایی اقدام می­کردند که برای مردم مفید و سودمند باشد و نیاز نیازمندان را برطرف سازد و آیندگان نیز از ثمره آن بهره ببرند.

از مجموع روایات و احادیث برمی­آید، که حضرت علی (ع)، در هر موقعیت و فرصتی به کار و تلاش مفید و سودمند برای جامعه، اشتغال می­ورزیدند، و از این طریق هم مخارج زندگی خانوادگی خود را تأمین نموده و هم ارزش و اهمیت مادی و معنوی کار را برای افراد معرفی می­کردند. ایشان با فعالیت عملی خود به نسل­ها یاد دادند که کار و شغل غیر از رنگ دنیوی و مادی، رنگ معنوی و عبادی نیز دارد بلکه این جنبه در اهداف کار و تلاش بیش از جنبه اول مورد توجه ‌می‌باشد.

۲-۱-۷٫ مناسبات کار از منظر امام علی (ع)

از کلام امام علی (ع)، دستورالعمل­ها و قواعدی جهت تنظیم صحیح و دقیق کار و فعالیت قابل استنباط ‌می‌باشد. رعایت این قواعد و شرایط، ضامن موفقیت انسان‌ها در انجام امور است. با بهره گرفتن از بیانات حضرت، برخی از این قواعد را مورد بررسی قرار می­دهیم. لازم به ذکر است که شمار بیانات، روایات و احادیثی منقول از امام علی (ع) در این باب بسیار فراوان است که آوردن تمامی آن روایت از حوصله بحث خارج است، لذا در هر مورد از موارد مناسباتی کار فقط به ذکر دو روایت از آن حضرت بسنده می­کنیم.

۲-۱-۷-۱٫ برنامه­ ریزی و نظم در کار

نظم در کارها عامل اصلی پیشرفت در امور است، لذا حضرت علی (ع)، علاوه بر اینکه خود ‌به این امر توجه وافری داشتند، عملاً مردم را ‌به این امر دعوت می­نمودند. اهمیت رعایت نظم و انضباط در سیره علوی به حدی است که در واپسین لحظات زندگی خود این‌گونه به امام حسن (ع) و امام حسین (ع) سفارش ‌می‌کنند: «اوصیکُما وَ جَمیعِ وَلَدی وَ اَهلی وَ مَن بَلَغُهُ کَتابی بِتَقوَی الله، وَ نَظمِ اَمرِکُم، وَ صَلاحِ ذاتِ بَینَکُم» (نامه ۴۷)؛ شما هر دو، و دیگر خاندانم و همه آنان را که این وصیت­نامه من را دریافت ‌می‌کنند، به تقوای الهی، نظم در جریان زندگی و ایجاد صلح و وحدت در صفوف خود توصیه می­کنم.