جهاد به معنای عام، وسیله‌ای است در طریق دعوت، چه با حالت تدافعی که پاسخ دادن به دشمن و برداشتن سَد و رفع مانع از مسیر خدا است و چه جهاد ابتدائی که حرکتی است برای رها سازی انسان‌های مستضعف از سلطه کفر و جور. در این مورد چند آیه وارد شده است:
( وَ قاتِلُوا فی سَبیلِ اللَّهِ الَّذینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدین)[۸۶]
«و در راه خدا، با کسانى که با شما مىجنگند، بجنگید، و [لى] از اندازه درنگذرید، زیرا خداوند تجاوزکاران را دوست نمىدارد.»
( إِنَّ عِدَّهَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فی کِتابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَهٌ حُرُمٌ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ فَلا تَظْلِمُوا فیهِنَّ أَنْفُسَکُمْ وَ قاتِلُوا الْمُشْرِکینَ کَافَّهً کَما یُقاتِلُونَکُمْ کَافَّهً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقین)[۸۷]
« در حقیقت، شماره ماهها نزد خدا، از روزى که آسمان‌ها و زمین را آفریده، در کتاب [علمِ] خدا، دوازده ماه است از این [دوازده ماه]، چهار ماه، [ماهِ] حرام است. این است آیین استوار، پس در این [چهار ماه] بر خود ستم مکنید، و همگى با مشرکان بجنگید، چنان که آنان همگى با شما مىجنگند، و بدانید که خدا با پرهیزگاران است.»
و آیات دیگری مانند:(توبه ۱۲، توبه ۲۹، انفال ۳۹).
برای مثال «ابن عباس» می‌گوید: پیامبر خدا ۶ با جمعیتی نبرد نکرد تا آنان را به اسلام دعوت فرمودند.[۸۸]
۲-۱-۲٫ ابزارهای ارتباطی
منظور از این ابزارها، ابزارهایی است که به وسیله آن حکومت با مردم ارتباط برقرار می‌کند تا بدین وسیله فرهنگ اسلامی در جامعه منتشر شود. برخی از این موارد عبارت‌اند از:
۲-۱-۲-۱٫ دیدارهای مردمی
از جمله ابزارهای تبلیغی و کارآمد در حوزه مدیریت فرهنگی که تأثیر بسزایی در افکار عمومی دارد برگزاری دیدارها و ارتباطات مردمی با حاکم اسلامی و انتقال معارف غنی اسلامی به آن ها است.
به عنوان مثال: از جمله افراد و گروه هایی که وسیله انتقال پیام اسلام به دیگران شدند، هیئت‌هایی به نمایندگی عرب بودند که از اطراف و اکناف عازم مدینه شده و به دیدار پیامبر ۶ می‌شتافتند تا ضمن کسب اطلاع از آیین جدید، خبری برای قبیله خود ببرند. رسول خدا ۶ ضمن تماس با اینان محتوای دعوت جدید را مطرح می‌ساختند و از آنان می‌خواستند که حاضرین به غائبین برسانند و این سخن از آن حضرت است:
« لِیُبْلِغِ الشَّاهِدُ مِنْکُمُ الْغَائِبَ وَ أَبْلِغُونِی حَاجَهَ مَنْ لَا یَقْدِرُ عَلَى إِبْلَاغِ حَاجَتِه.»[۸۹]
این سخن بیان کننده ارتباط مردمی از طریق افراد است که پیامبر اکرم ۶ کاملاً از اثر گذاری و کارآمدی آن با خبر بودند.
۲-۱-۲-۲٫ ابزارهای تبلیغی
قرآن کریم همه انبیاء را دارای شأن تبلیغی و در نتیجه همه ادیان را تبلیغی می‌داند و تمام پیامبران را حامل پیامهایی معرفی می‌کند که باید آن ها را به مردم برسانند و هر یک از آنان نیز پیروانی داشتند که در همه امور از جمله تبلیغ دین از آنان پیروی می‌کرده‌اند. بنابرین تبلیغ جزو اصول و مبانی دعوت و خصوصاًً مدیریت جامعه بوده و فرهنگ اسلام را به گوش هر انسان آزاده‌ای می‌رساند. در دیدگاه قرآن همه انبیاء و رسولان و به خصوص پیامبر اکرم ۶ دارای شأن و وظیفه تبلیغی می‌باشد.[۹۰] از جمله ابزارهای تبلیغی پیامبر اکرم ۶ به مواردی در ذیل اشاره می‌شود.
۲-۱-۲-۲-۱٫ استفاده از ارتباطات رسانه‌ای (مکاتبات)
از جمله وسایل ارتباطی که پیامبر۶برای انتقال معارف اسلامی از آن استفاده می‌نمود ارسال نامه‌های حاوی دعوت به نقاط مختلف بود. دکتر محمد حمید الله نامه‌های پیامبر اسلام ۶ را از نظر محتوایی به هفت گروه تقسیم کرده‌است که عبارت‌اند از: ۱- اقطاع و بخشش‌ها ۲- امان نامه‌ها ۳- پناه نامه‌ها ۴- دعوت به اسلام ۵- بیان احکام اسلامی ۶- پیمان صلح با مشرکان ۷- نامه نگاری با دشمنان.
همچنین بر اساس بررسی‌های وی این هفت گروه محتوایی نامه‌های پیامبر اکرم ۶ به طور مستقیم و غیر مستقیم تأثیر چشم‌گیری در پویایی و اثر بخشی دعوت اسلام بر جای گذاشته است و به نظر وی در مجموع اتحّاد این امر، یک راهبرد تبلیغی هوشمندانه بی نظیر در تبلیغ احکام الهی در تاریخ بشریت به شمار می‌رود به طوری که (اقطاع ملک و اعطای اموال) که به عنوان بخشش‌هایی از سوی پیامبر ۶ نسبت به مسلمانان و گاه غیر مسلمانان انجام یافته است و شمار بسیاری از نامه های پیامبر۶ را در بر می‌گیرد، بیشتر با شرط پذیرفتن اسلام و انجام کارهای واجب اسلامی بوده است و یا امان نامه‌هایی که از سوی رسول اکرم ۶ به کسانی داده شده است، همراه با شرط پذیرش اسلام و انجام کارهای واجب اسلامی بوده است.[۹۱] در گروه دیگری از نامه‌های پیامبر اسلام ۶ که شمار آن ها نیز کم نیست و پناه نامه‌ها نامیده می‌شوند، شروطی نه چندان دشوار یاد شده است و نیک اندیشی و پاک‌دلی نسبت به مسلمانان یکی از آن ها است، ولی در بیشتر این گونه پیمان نامه‌ها، گرویدن به آیین اسلام یکی از شرط‌های بنیادین از سوی پناه دهنده است و یا نامه‌هایی که محتوای آن ها بیان احکام اسلامی بوده است، رسول اکرم ۶ احکام عبادی و بیشتر احکام اقتصادی اسلام را نشر و اشاعه داده است.[۹۲] اما در پایان سال ششم هجری و پس از امضای پیمان صلح حدیبیه که پیامبر اکرم ۶ تلاش‌های تبلیغی و سیاسی خویش را بر چهار محور: ۱- عرضه محتوای کلی آیین اسلام به فرمان روایان مقتدر همسایه عرب ۲- فراخوان قدرت‌های مسیحی منطقه به اتحاد سیاسی در پرتو اصل مشترک اعتقادی ۳- پیشنهاد اتحاد و برخورداری از حمایت سیاسی و نظامی به مجامع کوچک اهل کتاب در مناطق مختلف شبه جزیره ۴- دعوت قبایل مشرک به اسلام و یا به اتحاد سیاسی با حکومت مدینه و برخورداری از حمایت های مالی و نظامی مسلمین متمرکز نمودند، بخش مهمی از نامه‌های پیامبر اکرم ۶، همان طور که اشاره شد، به موضوع دعوت مردم جهان (فرمان روایان امپراطوری غیر عرب و فرمان روایان محلی و قبایل عرب) و اهل کتاب به اسلام اختصاص پیدا کرد. به طوری که در نامه‌ها و پیمان نامه‌ها و امان نامه‌های پیامبر اکرم۶ ضمن فراخوان اهل کتاب (یهود و مسیحیان) به اسلام، در آنان از شعائر و آئین های آن ها نیز یاد شده است.
همچنین در همه نامه‌هایی که پیامبر ۶ برای فرمان روایان امپراطوری‌های وقت روم و ایران و فرمان روایان قبایل محلی و منطقه‌ای نوشته و با مأمور کردن سفیرانی، برایشان ارسال کرده‌است، فراخوان کردن آشکار آن ها به توحید و اسلام به چشم می‌خورد و در آن ها به گیرنده نامه تأکید شده است که؛ « چنانچه به اسلام نگروید، گناه مردم کشورت به گردن تو خواهد بود.»[۹۳]
۲-۱-۲-۲-۲٫ اعزام مبلغین و هیئت های تبلیغی
یکی دیگر از وسایل تبلیغاتی که عموماً از آن در راستای انتقال فرهنگ استفاده می‌شود پرورش و تربیت و آماده سازی افراد خبره به منظور تربیت و پرورش مردم و آگاه سازی آنان نسبت به دین اسلام است. از ویژگی‌های برجسته این روش ارتباط مستقیم مبلغین با آحاد مردم و بررسی مشکلات و موانع فرهنگی است.
